Dick Ahles
.. naar aanleiding van Nigel Toon’s boek ¨How AI Think”
In zijn boek How AI Think (2024) onderzoekt Nigel Toon hoe kunstmatige intelligentie ons confronteert met vragen over menselijk denken, verantwoordelijkheid en waarheid. Anders dan veel auteurs die AI meteen koppelen aan doemscenario’s, kiest Toon voor een nuchtere benadering: laten we eerst begrijpen hoe AI werkt, voordat we ons zorgen maken over de toekomst van de mensheid en hoe we AI moeten controleren. Dat maakt zijn boek niet alleen leesbaar, maar ook zakelijk en informatief.
Maar hier wil ik het niet zozeer hebben over (zijn opvattingen) AI, maar over waarom hij op pagina 9 (isbn 9781804995976) de beroemde Britse bioloog en presentator David Attenborough aanhaalt, met het volgende citaat:
“The fact is that no species has ever had such wholesale control over everything on Earth, living or dead, as we now have: that lays upon us, whether we like it or not an awesome responsibility. In our hands now lies not only our own future but that of all other living creatures with whom we share the Earth.”
Een indrukwekkende uitspraak, die voor velen onmiddellijk resoneert. Toon citeert hem niet toevallig: Attenborough belichaamt een moreel kompas dat diep verankerd is in onze cultuur van verantwoordelijkheid en ecologisch bewustzijn – of beter gezegd: in onze civilisatie.
Wat ik bedoel met civilisatie
Civilisatie gebruik ik hier niet in de klassieke zin van “beschaving”, maar in een socio-psychologische betekenis, vergelijkbaar met hoe Norbert Elias erover schrijft in Über den Prozeß der Zivilisation. Civilisatie is het geheel van gedeelde overtuigingen, normen, waarden en gedragingen die mensen in een samenleving vanzelfsprekend vinden. Het bepaalt niet alleen hoe we ons gedragen, maar ook welke uitspraken we als “wijs” of “waar” ervaren.
Civilisatie en het instemmend knikje
Dat wij Attenborough’s woorden als verstandig beoordelen, komt dus niet door hun objectieve waarheid – hoewel we dat misschien zo ervaren – maar omdat ze passen binnen onze civilisatie. Waarheid is niet iets dat ergens verborgen ligt en door een selecte groep ontdekt kan worden. Waarheid is talig, en wordt waarheid doordat mensen het met elkaar delen en bevestigen.
Zolang ik mijn civilisatie met Attenborough deel, vind ik zijn woorden wijs. Maar als ik die waarden níet deel, klinkt de uitspraak hol en collectivistisch: een “wij” dat mijn overtuiging ondermijnt dat alleen een individu, vrij van dwang, kan bepalen wat goed en wijs is.
Botsende civilisaties als motor van verandering
Hier wordt zichtbaar hoe civilisatie in de praktijk werkt. Gedeelde waarden scheppen samenhang en veiligheid, verschillen veroorzaken juist wrijving en verzet. Zulke verschillen tussen intellectuele elites zijn vaak de motor achter maatschappelijke verandering – soms zelfs revoluties.
Het voorbeeld van Attenborough is op zichzelf onschuldig. Maar het laat wel zien dat wij uitspraken van autoriteiten beoordelen op basis van onze eigen civilisatie, en dat dit mechanisme evenzeer geldt in ons denken over AI. Wat voor de één wijs en noodzakelijk klinkt, kan voor de ander dwingend of bedreigend lijken.
En daar ligt de kern: Toon en Attenborough spreken vanuit een dominante intellectuele elite die hun civilisatie als algemeen geldig presenteert. Wie die waarden deelt, ervaart hun woorden als vanzelfsprekend en “waar”. Wie er een vraagteken bij zet, zet zichzelf buiten die civilisatie – en loopt risico mikpunt te worden van hoon, uitsluiting of erger. Zo wapenen heersende civilisaties zich tegen afwijking en mogelijke omverwerping van hun normen en waarden. Dat is uiteindelijk waar de strijd tussen ideologieën altijd om draait.
Maar er is nog iets meer te zeggen over de uitspraak van Attenborough.
Want wie bepaalt eigenlijk wat “our future” is? En wie zijn dan “we” met wie we onze aarde delen — werkelijk iedereen, of vooral Attenborough en de intellectuele elite die de macht heeft om dit te definiëren? Nog fundamenteler: waarom zou de macht die wij als menselijke soort toevallig hebben, automatisch een verantwoordelijkheid scheppen? Vanuit een strikt evolutionair perspectief zijn wij slechts een eindproduct van een blind proces, zonder schepper die ons een taak heeft opgelegd.
Attenborough’s formulering is dus niet neutraal. Ze draagt een impliciet religieus-politiek standpunt in zich, waarin de mens als rentmeester van de schepping wordt aangesproken. Precies dat maakt zijn uitspraak óók een mooi voorbeeld van hoe civilisatie werkt: wat gepresenteerd wordt als algemene waarheid, blijkt in werkelijkheid ingebed in de overtuigingen en waarden van een elite die meent te weten wat goed is voor ons allemaal.
Dat de uitspraak niet neutraal is, hoeft op zichzelf geen probleem te zijn — ieder mens heeft recht op zijn eigen waarden en waarheden. Mijn bezwaar is dat Attenborough haar formuleert alsof het een universeel, politiek onbeladen standpunt zou zijn, vanzelfsprekend voor iedereen die tot een zekere beschaving behoort.
Een laatste nuancering
Als ik zeg dat waarheid niet in een kluis van de bank van de waarheid ligt waar een autoriteit ons de sleutel van kan geven en wij toegang toe hebben om de waarheid geopenbaard te krijgen, bedoel ik níet dat waarheid daarom willekeurig of relatief zou zijn. Niet alle waarheden zijn gelijkwaardig. Waarheid doet er toe. Galileo werd niet terecht vervolgd door de inquisitie; Einstein’s correcties op Newton hebben ons kernenergie en ruimtevaart gebracht. En ieder onschuldig verdachte in een strafzaak hoopt dat de waarheid boven tafel komt.
Waarheid kan dus niet worden gecertificeerd, maar ze kan wél rationeel worden gezocht, getoetst en verbeterd. Dat gebeurt via een open, voortdurende discussie, waarin we elkaar uitdagen en ons eigen gelijk durven ontmaskeren met tegenbewijzen. Dit proces – dat Karl Popper beschreef als falsificatie – is de enige betrouwbare methode om stap voor stap dichter bij een beter begrip van de werkelijkheid te komen. Dat maakt de zoektocht naar waarheid niet alleen nuttig en nodig, maar de motor achter iedere vorm van vooruitgang en menselijk geluk.
En daarom maakt ook de zoektocht naar de waarheid onvermijdelijk deel uit van wat we het politieke en ideologische proces noemen.
