Dick Ahles
Inleiding: een verrassend modern beginsel
Wat gebeurt er als we de macht van de staat begrenzen — niet uit wantrouwen, maar uit vertrouwen in mensen en hun gemeenschappen? Wat als vrijheid niet betekent dat één macht alles bepaalt, maar dat elk levensdomein zijn eigen gezag uitoefent? Wat als die levensdomeinen voortkomen uit vrijwillige samenwerking van soevereine individuen?
Die gedachte lijkt revolutionair in onze tijd, maar werd in Nederland al meer dan anderhalve eeuw geleden glashelder uitgesproken door Abraham Kuyper, in zijn inaugurele rede bij de opening van de Vrije Universiteit in 1880. Zijn formule was kort en krachtig: “Soevereiniteit in eigen kring.”
Het is een gedachte die onze samenleving diepgaand heeft gevormd — en die, in het licht van de technologische en maatschappelijke veranderingen van vandaag, verrassend actueel is.
Elk levensgebied heeft zijn eigen gezag
Kuyper stelde dat de samenleving niet één groot lichaam is dat door de staat wordt bestuurd, maar een veelheid van kringen:
- gezinnen,
- kerken en levensbeschouwelijke gemeenschappen,
- scholen en universiteiten,
- kunst en wetenschap,
- bedrijven en economische verbanden,
- en ja — ook de staat zelf.
Elk van deze kringen heeft een eigen oorsprong, een eigen innerlijke logica en dus een eigen soevereiniteit. Geen enkele kring mag zich absolute macht aanmatigen over een andere. De staat is niet de meester, maar één van die kringen, met een specifieke taak: het recht handhaven, dat wil zeggen toezien dat de soevereiniteit van het individu niet wordt geschonden en zo de vrijheid beschermen.
“Niet het leven te beklemmen noch de vrijheid te binden, maar vrije levensbeweging voor en in elk dier kringen mogelijk te maken, is het ideaal.”
(Kuyper, 1880)
De staat als scheidsrechter, niet als regisseur
Als elk levensdomein zijn eigen gezag heeft, rijst de vraag: welke rol blijft er over voor de staat?
In Kuypers model is de staat de scheidsrechter tussen de kringen. Zij stelt grenzen waar de vrijheid van de een die van de ander dreigt te schenden. Maar de staat stuurt niet, moraliseert niet en produceert niet zelf de inhoud van wetenschap, kunst, religie of cultuur.
Ze waakt, maar beveelt niet. Zodra de staat zich mengt in de interne aangelegenheden van andere kringen, gaat de vrijheid verloren.
Dit idee stond haaks op de 19e-eeuwse opvatting dat de staat de natie moest vormen en zij, en zij alleen, het algemeen belang kon definiëren en nastreven — desnoods met dwang. En het staat ook haaks op hedendaagse neigingen om elk maatschappelijk probleem via wet- en regelgeving van bovenaf te willen oplossen, waarbij iedere burger die binnen het grondgebied van de staat leeft, geacht wordt zich daaraan te conformeren. Want alleen de staat, zo luidt dan de redenering, is in staat het goede voor haar onderdanen te bewerkstelligen.
Vrijheid én orde door wederkerigheid
Betekent dit dat er chaos dreigt als er geen centraal gezag is dat alles dirigeert? Nee. Kuypers antwoord was helder: de samenleving wordt gedragen door wederkerigheid — het principe dat kringen elkaars vrijheid eerbiedigen.
“Ik eer jouw vrijheid, omdat jij de mijne eert.”
In zo’n samenleving ontstaat orde niet door bevel, maar door onderlinge erkenning. Wetenschap floreert naast religie, economie naast kunst, gemeenschappen naast elkaar. Niet door gelijk te worden, maar door elkaar de ruimte te laten — ieder het zijne.
Het verzuilde Nederland van de 20e eeuw was in feite een praktische toepassing van dit model: onderscheiden levensbeschouwelijke zuilen leefden naast elkaar, elk op eigen grondslag, maar in onderling respect en samenwerking.
Een voorbeeld: universiteiten functioneerden als zelfstandige kringen, met eigen normen en financiering, maar binnen een juridisch kader dat ruimte bood aan pluriformiteit. Zo kon de Vrije Universiteit naast de openbare en katholieke universiteiten bestaan, zonder dat één van hen de ander domineerde.
De nieuwe tijd: technologie verandert de schaal
Kuypers woorden waren bedoeld voor de 19e eeuw. Maar de 21e eeuw opent een nieuw hoofdstuk. Technologie verandert Kuypers woorden waren bedoeld voor de 19e eeuw. Maar de 21e eeuw opent een nieuw hoofdstuk. Technologie verandert niet alleen hoe we samenwerken, maar ook de schaal waarop zijn visie kan worden toegepast.
- Internet en AI maken samenwerking mogelijk zonder centraal bevel.
- Decentrale kennisnetwerken en open source-ontwikkeling tonen aan dat collectieve innovatie niet afhankelijk is van staatssturing.
- Biotechnologie en digitale infrastructuren verschuiven de locus van macht: van staten naar netwerken, van hiërarchie naar kringvorming.
De bio-cybernetische revolutie maakt vormen van zelforganisatie mogelijk die vroeger ondenkbaar waren. Ze versterkt de positie van individuen en gemeenschappen tegenover centrale machten. Dat opent een historische mogelijkheid: een samenleving waarin ambitie, innovatie en samenwerking kunnen bloeien zonder een alomvattend centraal gezag.
Een sprekend voorbeeld is de ontwikkeling van open source-software: duizenden ontwikkelaars uit verschillende ‘kringen’ werken vrijwillig samen aan complexe projecten zonder een centraal bevelscentrum. De coördinatie ontstaat uit gedeelde doelen, niet uit staatsdwang — precies het mechanisme dat Kuyper voor ogen had, maar nu op wereldschaal.
Slot: een oude gedachte voor de toekomst
Kuypers theorie is geen museumstuk. Ze biedt een radicaal andere manier van denken over vrijheid, samenwerking en vooruitgang. Ze nodigt ons uit te geloven dat orde en ambitie niet per se van bovenaf hoeven te komen, maar kunnen ontstaan uit de vrije samenwerking van soevereine kringen.
In de komende tijd wil ik deze gedachte verbinden met historische voorbeelden en laten zien dat dit beginsel de basis kan vormen voor een revolutionaire herordening van de rechtsstaat: een ordening waarin het individu van nature als soeverein wordt beschouwd, en waarin iedere vorm van samenwerking en ‘algemeen belang’ daaraan ondergeschikt is.
